یکی از دغدغه‌های اصلی معماران و شهرسازان برای شرکت در مسابقات معماری و شهرسازی، همواره سلامت و شفافیت در برگزاری این مسابقات بوده است. طرح تو طرح خود را موظف می‌داند جهت رفع برخی از ابهامات، به شرح پاره‌ای از توضیحات در خصوص مزایا و چالش‌های آیین‌نامه جامع برگزاری مسابقات طراحی معماری شهرسازی (1381) و دستورالعمل اجرایی تشکیل دبیرخانه دائمی مسابقه معماری و شهرسازی (1394) بپردازد.

به واسطه کسب تجارب ارزنده‌ای که طی چندین سال برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی بدست آورده‌ایم میتوان گفت ساماندهی نحوه‌ی برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی می‌تواند با تکیه بر مزایای ذیل کمک شایانی جهت نیل به شفافیت و رضایت حداکثری جامعه معماری و شهرسازی کشور داشته باشد که این مزایا شامل:

1. استانداردسازی فرآیند برگزاری مسابقات:
1. ایجاد یک چارچوب واحد و استاندارد برای برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی
2. تضمین رعایت اصول و قوانین مشابه در تمامی مسابقات
2. شفافیت:
1. افزایش شفافیت در مراحل مختلف مسابقه از جمله انتخاب داوران، اعلام نتایج و ارزیابی طرح‌ها
2. جلوگیری از تضاد منافع و تضمین عدالت در خصوص داوری‌ها
3. استقلال داوران:
1. تضمین استقلال و بی‌طرفی داوران در ارزیابی و انتخاب طرح‌ها
2. جلوگیری از اعمال نظرهای خارجی و تاثیرات نامطلوب بر روی داوری‌ها
4. تشویق به خلاقیت:
1. ایجاد بستری برای ارائه طرح‌های خلاقانه و نوآورانه
2. تشویق معماران به مشارکت در مسابقات و نشان دادن توانمندی‌های خود
5. تضمین حقوق شرکت‌کنندگان:
1. حفاظت از حقوق مؤلفین و جلوگیری از سرقت‌های ادبی و نقض حقوق
2. تعیین جوایز و پاداش‌های منصفانه برای برندگان مسابقات و تضمین پرداخت جوایز
6. مستندسازی و ارزیابی:
1. ایجاد آرشیو جامع و مستند از مسابقات برای دسترسی به اطلاعات و ارزیابی‌های گذشته
2. کمک به تحلیل و بررسی مسابقات برگزار شده به منظور بهبود فرآیندهای آینده
7. رعایت قوانین ملی و بین‌المللی:
1. اطمینان از رعایت تمامی قوانین و مقررات ملی و بین‌المللی مرتبط با مسابقات معماری و شهرسازی
2. افزایش اعتبار مسابقات در سطح ملی و بین‌المللی
8. پیشبرد دانش و فرهنگ معماری و شهرسازی:
1. ارتقاء دانش و فرهنگ عمومی در زمینه معماری و شهرسازی از طریق برگزاری مسابقات
2. ایجاد فرصتی برای تبادل ایده‌ها و تجربیات میان معماران، شهرسازان و جامعه

اما ابهاماتی که در وضع این مصوبات و عملکرد دبیرخانه دائمی مسابقات معماری و شهرسازی وجود دارد، سردرگمی‌هایی را برای برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان ایجاد کرده است، که سبب گردید بخشی از این آیین نامه را تحلیل کنیم تا شاید بسیاری از ابهامات را در این خصوص رفع نماییم. 

1- عدم رعایت آیین‌نامه سبب بی اعتباری هر نوع مسابقه معماری نیست

با وجود اینکه در بخش مقدمه‌ی این آیین‌نامه ذکر شده است که:"این آیین‌نامه برای کلیه  دستگاه‌ها و اشخاص حقیقی و حقوقی در بخش‌های دولتی و غیردولتی که به برگزاری مسابقه اقدام کنند، در حدودی که شرح آن ذکر خواهد شد لازم‌الاجراست."  

اما عدم رعایت این آیین‌نامه مبطل قراردادهای مسابقات معماری نمی‌باشد، و آن مسابقه صرفا از اعتبار دبیرخانه‌ دائمی مسابقات معماری برخوردار نخواهد بود. البته در موارد متعددی در شرح آیین نامه و دستورالعمل اجرایی توضیحاتی وجود دارد که بیانگر آن است، رعایت این مصوبات بیشتر مانند توصیه است تا تکلیف. 

کما اینکه عدم اجبار در برگزاری تمامی مسابقات معماری از طریق دبیرخانه دائمی مسابقات معماری و شهرسازی، در مفهوم بخش سوم آیین نامه مشخص است: 

بخش سوم آیین نامه برگزاری مسابقات:  "... اين نكات خصوصاً برای  آن دسته از مالكان و كارفرماياني  كه برگزاری  مسابقه برای  طرح‌های  آنان مطابق مقررات، اجباری  نيست شايان توجه است." 

همچنین از مفهوم مخالف بند 5-1 دستورالعمل تشکیل دبیرخانه دائمی، به‌نظر خواهد رسید  که برگزاری برخی از مسابقات طبق شرایط آیین‌نامه و دستورالعمل الزامی‌ می‌باشد و در موارد دیگر اختیاریست:

بند 5-1 دستورالعمل تشکیل دبیرخانه دائمی: "در مسابقات اجباری مذکور در بند ۳ کارفرما مکلف است، مسابقه را از طریق …"

همچنین در تبصره بند 3 دستورالعمل تشکیل دبیرخانه دائمی، تفکیکی بین مسابقات اجباری و غیراجباری وجود دارد، که با توجه به عدم تعیین مسابقاتی که رعایت آیین‌نامه در آنها الزامی می‌باشد، ابهاماتی در تشخیص این موارد بوجود آورده است.

تبصره بند 3 دستورالعمل تشکیل دبیرخانه دائمی: "بدیهی است مسابقات معماری و شهرسازی در شرایطی معتبر شناخته می‌شوند که تابع چارچوب آیین‌نامه جامع و دستورالعمل حاضر باشند. به عبارت دیگر آن دسته از موضوعاتی که اجباری تشخیص داده نشده‌اند در صورت ثبت در دبیرخانه که به معنای تمکین و التزام عملی به مفاد این دستورالعمل است ـ، از حمایت معنوی و اعتبار دبیرخانه دائمی برخوردار خواهند شد." 

لذا عدم رعایت آیین‌نامه و دستورالعمل دبیرخانه دائمی مسابقات معماری سبب بی‌اعتباری صرف آن مسابقه نمی‌باشد و اعتبار مسابقه به اعتبار برگزارکننده،مدیر مسابقه، داوران و … بر می‌گردد.

2- بوروکراسی برگزاری مسابقات معماری و تاثیر آن بر بخش خصوصی 

برخی از مسابقات معماری برای تامین نیاز بخش خصوصی و پروژه‌های کوچک مقیاس شهری برگزار می‌شود. بخش خصوصی نیازمند تسریع در امور طراحی و کسب نتایج مسابقات در حداقل زمان ممکن است. با توجه به روند طولانی و بوروکراتیک برگزاری مسابقات معماری طبق آیین‌نامه و خواسته‌های دبیرخانه دائمی، عملاً بخش خصوصی تمایلی به برگزاری این مسابقات ندارد. در نتیجه، فرصتی که این بخش از کارفرمایان می‌تواند برای جامعه معماران خلاق و ناشناخته ایجاد کند، مغفول می‌ماند.

در این میان، استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان تلاش می‌کنند تا با استفاده از فناوری‌های نوین و روش‌های خلاقانه، روند طراحی و برگزاری مسابقات را تسریع بخشند و به نیازهای بخش خصوصی پاسخ دهند. این تلاش‌ها می‌تواند به کاهش بوروکراسی و افزایش مشارکت معماران جوان و خلاق در پروژه‌های کوچک مقیاس شهری منجر شود

3- نقش و اعتبار مشاور حقوقی در مسابقات معماری؛ تضمین یا تردید؟

 طبق بند 5.1 دستورالعمل تشکیل دبیرخانه دائمی مسابقات معماری و شهرسازی:  "...کارفرما مکلف است، مسابقه را از طریق یک مشاور حقوقی متخصصی برگزار کند که در این صورت مشاور مذکور به عنوان برگزارکننده بوده و طبق قراردادی کلیه مسئولیت‌های مربوطه را خواهد پذیرفت." 

بنظر می‌رسد در تعیین این بند از مصوبه، شورا قصد داشته است وظایف و تکالیف برگزار‌کننده را بر عهده یک مشاور حقوقی متخصص بگذارد، که اجرای این بند عملا با چالش‌های ذیل روبرو است:

1. مشخص نیست تشخیص مشاور حقوقی "متخصص" برعهده کیست و چه ویژگی‌هایی دارد.
2. مشخص نیست که مشاور حقوقی چه اعتباری به مسابقه می‌افزاید و آیا قصد از تعیین مشاور تضمین پرداخت جوایز و دستمزدها بوده است یا انتقال مسئولیت؟ البته که صرف تعیین مشاور حقوقی و انتقال مسئولیت‌ها به ایشان، تضمینی برای شفافیت و کیفیت مسابقه نخواهد بود.
3. با توجه به وعده‌های پرداخت جوایز برندگان و دستمزد داوران که برعهده‌ی برگزار‌کننده است، بدیهی است  کمتر مشاور حقوقی متخصص و با تجربه‌ای، این مسئولیت را به عهده گیرد که همین موضوع سبب تطویل فرآیند برگزاری مسابقات شود.
4. همچنین بنظر می‌آید این بند با ماده 5 آیین‌نامه ("با انتخاب مدیر، این مسئولیت‌ها در حدود وظایف و قرارداد میان مدیر و برگزارکننده، وکالتاً به مدیر منتقل می‌گردد؛") تعارض دارد. 

4- عدم تضمین پرداخت جوایز شرکت‌کنندگان و دستمزد داوران

متاسفانه هیچگونه تضامین معتبری در خصوص تحقق وعده‌های مالی برگزارکنندگان در هیچ بندی ذکر نشده است . این خود یکی از مهمترین مشکلاتی است که شرکت‌کنندگان و داوران با آن مواجه هستند. عدم وجود تضامین معتبر می‌تواند باعث کاهش اعتماد به مسابقات و کاهش مشارکت و سرخوردگی جوانان شرکت‌کننده در آنها شود. برای رفع این مشکل، پیشنهاد می‌شود که برگزارکنندگان مسابقات معماری و شهرسازی، تضامین مالی معتبر و قابل پیگیری ارائه دهند تا شرکت‌کنندگان و داوران با اطمینان بیشتری در این مسابقات شرکت کنند.

• ابهام در تعاریف: مانعی برای اجرای صحیح مسابقات معماری

 با عنایت به اینکه تفسیر دستورالعمل برعهده دبیرخانه گذاشته شده است اما بهتر بود برخی الفاظ بکار رفته در آیین‌نامه و دستورالعمل که سبب ایجاد ابهام در تشخیص می‌گردد، در خود مصوبات تبیین شود :

1. "تحصیلات عالی" ماده 6 آیین نامه
2. "اهل فن"  در ماده 12 آیین نامه
3. "بناهای شاخص" بند 3 دستورالعمل
4. "مشاور حقوقی متخصص" بند 5-1 دستورالعمل
5. "طرح بزرگ ملی" بند 16-3 دستورالعمل
6. الزام به رعایت دستورالعمل در چه مسابقاتی اجباری و در کدام یک اختیاری است.

ابهامی که در خصوص الفاظ به کار برده شده وجود دارد این است که هیچ معیاری برای صفات وجود ندارد و چه کسی می‌بایست آن‌ها را تفکیک و مشخص نماید.

5- عدم وضع قانون توسط مراجع قانون گذاری ذی‌صلاح

آیین‌نامه جامع برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده‌ است که جایگاه قانونی شورا در خصوص تصویب آن مورد نقد است. (برای مطالعه بیشتر لطفا به مقاله‌ی جایگاه قانونی شورای عالی انقلاب فرهنگی و مرتبه مصوبات آن نوشته محمد شریف مراجعه نمایید.) همچنین، شورای عالی انقلاب فرهنگی در تبیین این آیین‌نامه، صلاحیت تدوین دستورالعمل اجرایی را بر عهده فرهنگستان هنر گذاشته است  . از این رو  صلاحیت شورای عالی معماری و شهرسازی مورد تردید است.

6- مرجع تفسیر و هیئت حل اختلاف

 در دستورالعمل اجرایی دبیرخانه، تفسیر مفاد دستورالعمل به دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران سپرده شده است که بنظر می‌آید با بند سوم اصل یکصد و پنجاه و ششم قانون اساسی که قوه‌قضائیه را مستقلا مرجع نظارت بر حسن اجرای قوانین دانسته است مغایرت دارد. . هم‌چنین رسیدگی به اختلافات و حکمیت بین شرکت‌کنندگان و برگزار‌کننده مسابقات به هیئت حل اختلاف سپرده شده است که این امر نیز خلاف اصل ذکر شده می‌باشد.

ما نیز اذعان داریم که در برخی موارد نقایصی در برگزاری مسابقات معماری طرح تو طرح وجود دارد و همواره در تلاشیم تا با بهبود فرآیندها و رفع مشکلات، کیفیت برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی را ارتقا دهیم. با این حال، انتقاداتی که از طرح تو طرح بابت عدم رعایت آیین‌نامه جامع برگزاری مسابقات معماری و شهرسازی و دستورالعمل تشکیل دبیرخانه دائمی مسابقات می‌شود، صحیح نیست. همواره سعی بر آن بوده  تا با رعایت دقیق این آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های داخلی خود، شفافیت و سلامت مسابقات و حقوق مادی و معنوی شرکت کنندگان را تضمین کنیم.

با تشکر